झोलेको झोला : नेपाली समाजको यथार्थ
सुमन प्रसाद अधिकारी । नेपालमा “झोले“ शब्द व्यापक रूपमा प्रचलित छ, जसलाई नकारात्मक अर्थमा प्रयोग गरिन्छ। यो शब्द विशेषतः राजनीति र सामाजिक जीवनसँग जोडिएको छ, जहाँ नेताहरूको पछि लाग्ने, आदेश पालना गर्ने, चाकरी गर्ने, वा स्वार्थको लागि समर्थन जनाउने व्यक्तिहरूलाई झोले भनिन्छ । तर, के झोलेहरू मात्र अन्धभक्त हुन्छन् ? के तिनीहरूको झोलामा परिवर्तनका सम्भावना, क्रान्तिका बीउ, वा समाज सुधारका योजनाहरू हुन सक्दैनन् ?
नेपालको सामाजिक संरचनाले झोले प्रवृत्तिलाई सहज रूपमा हुर्काएको छ । हाम्रो समाज शक्ति–केन्द्रित छ, जहाँ शासक र शासितबीचको सम्बन्ध बलियो रहँदै आएको छ। राजा–महाराजाका पालादेखि नै प्रजाले शासकलाई देवत्वकरण गर्ने परम्परा थियो। लोकतन्त्रको स्थापनापछि पनि नेताहरूलाई यस्तै रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति कायमै रह्यो। जनताले नेताहरूलाई आलोचनात्मक रूपमा हेर्नुभन्दा उनीहरूको वरिपरि घेराबन्दी बनाएर व्यक्तिगत फाइदा खोज्ने संस्कृति मौलायो।
पितृसत्तात्मक सोचले पनि झोले प्रवृत्तिलाई मलजल गर्यो। बच्चादेखि नै नेपाली समाजमा ठूलाबडालाई सम्मान गर्ने, उनीहरूको आदेश पालना गर्ने, र उनीहरूसँग सामीप्यता राख्नुलाई सफलता मान्ने प्रवृत्ति छ। जब समाजले नै नेतासँग नजिकिनुलाई अवसरका रूपमा लिन्छ, तब झोले प्रवृत्ति स्वाभाविक रूपमा फैलिन्छ।
आश्रयवाद (patron–client system) झोले प्रवृत्तिको अर्को जरो हो। नेपालमा नेताहरू शक्तिमा पुग्नासाथ आफ्ना नजिकका व्यक्तिहरूलाई अवसर, जागिर, अनुदान, वा अन्य सुविधा दिन्छन् । बदलीमा तिनले नेताको आदेश पालना गर्छन्, उनीहरूको पक्षमा प्रचार गर्छन्, र आलोचनाविहीन समर्थन दिन्छन् । यस्तो परिपाटीले योग्यताभन्दा नातावाद, कृपावाद, र चाकरीलाई महत्व दिन्छ।
नेपालको उच्च बेरोजगारी, सीमित अवसर, र कमजोर शिक्षा प्रणालीले पनि धेरैलाई नेताको आड लिन बाध्य बनाएको छ। जब व्यक्तिगत संघर्षले अवसर नदिन सक्छ, तब नेतासँग सामीप्यता बढाएर फाइदा लिनु सहज विकल्प बन्छ। शिक्षाले प्रश्न सोध्न सिकाउनु पर्नेमा, हाम्रो शिक्षा प्रणालीले झोले बन्ने संस्कृतिलाई मौन समर्थन गरिरहेको छ।
झोले प्रवृत्तिले लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा गम्भीर असर पार्छ । जब आलोचनात्मक सोच हराउँछ, तब नेताहरू स्वेच्छाचारी बन्छन् । तिनका निर्णयहरूको समीक्षा हुँदैन, जसले गर्दा भ्रष्टाचार, अनियमितता, र गलत नीति निर्माणलाई मौन समर्थन प्राप्त हुन्छ । नेतृत्व सुध्रिनुको सट्टा झोलेहरूले बेथितिलाई मलजल गर्छन् ।
तर, झोले प्रवृत्तिको केही सकारात्मक पक्षहरू पनि छन्। संगठन निर्माणका लागि नेताहरूलाई विश्वस्त मानिसहरूको आवश्यकता पर्छ। कतिपय झोलेहरू केवल व्यक्तिगत स्वार्थका लागि मात्र नभई, पार्टी र विचारप्रति इमानदार भएर पनि काम गरिरहेका हुन्छन्। तिनीहरूको झोलामा केवल नेताका आदेश मात्र हुँदैनन्, समाज परिवर्तनका योजना पनि हुन सक्छन्।
मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोण ले हेर्दा झोले प्रवृत्ति केवल सामाजिक वा राजनीतिक कारणले मात्र सिमित छैन, यसका मनोवैज्ञानिक आधारहरू पनि छन्। धेरै व्यक्तिहरू कुनै शक्तिशाली समूह वा नेतासँग जोडिनुले आफूलाई सुरक्षित महसुस गर्छन्। सत्ता नजिक रहेर अवसरहरू सिर्जना गर्न सकिन्छ भन्ने मानसिकता झोले प्रवृत्तिलाई बढावा दिन्छ।
अनिश्चित भविष्यको डरले पनि धेरैलाई झोले बन्न प्रेरित गर्छ। जब व्यवस्था पारदर्शी हुँदैन, जब मेहनत र योग्यताले मात्र अवसर प्राप्त हुँदैन, तब नेताको आडमा सुरक्षित भविष्य खोज्ने प्रवृत्ति बढ्छ।
शिक्षा प्रणालीले पनि स्वतन्त्र सोचभन्दा आज्ञापालनलाई बढी जोड दिएकाले, मानिसहरू आदेश मान्न सहज अनुभव गर्छन्। आलोचनात्मक सोचको कमीले गर्दा, झोलेहरू नेताको निर्णयलाई सही–गलत छुट्याउन सक्दैनन्। झोले प्रवृत्ति हटाउन शिक्षा, राजनीति, र समाजका विभिन्न तहमा सुधार आवश्यक छ।
शिक्षा प्रणालीलाई सुधार्दै आलोचनात्मक सोचलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। इतिहास, राजनीति, र लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबारे वास्तविक ज्ञान दिने कार्यक्रम विद्यालयस्तरबाटै अनिवार्य गर्नुपर्छ। जब विद्यार्थीहरूले नेताको निर्णयमाथि प्रश्न गर्ने क्षमताको विकास गर्छन्, तब झोले प्रवृत्तिमा गिरावट आउन सक्छ।
राजनीतिक सुधारको लागि नेताहरूलाई पारदर्शी नियुक्ति प्रक्रियामा बाँध्नुपर्छ । यदि अवसरहरू केवल योग्यताका आधारमा उपलब्ध गराइन्छन् भने झोले संस्कृतिको प्रभाव घट्न सक्छ । नीतिगत निर्णयमा युवाहरूको सहभागिता बढाउन सकियो भने, राजनीति चाकरीबाट मुक्त हुन सक्छ ।
रोजगार सिर्जना गर्दै मानिसहरूलाई नेताको मुख ताक्नबाट रोक्नु आवश्यक छ। जब आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर बन्ने अवसरहरू प्रशस्त हुन्छन्, तब व्यक्तिहरू नेतासँग निकटता खोज्न बाध्य हुँदैनन्। सरकार र निजी क्षेत्रले स्टार्टअप संस्कृति र उद्यमशीलतालाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ।
नेतृत्व विकासका लागि इमानदार, सक्षम, र विचारशील नेताहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। राजनीतिक संगठनहरूलाई आन्तरिक रूपमा सुधार गर्दै वैकल्पिक नेतृत्व निर्माण गर्नुपर्छ। केवल अन्ध समर्थन गर्नेहरूलाई होइन, नीतिगत सुधार गर्नसक्ने नविन नेतृत्वलाई अघि बढाउन सकियो भने झोले संस्कृतिको प्रभाव कम हुन सक्छ।
झोलेको झोला केवल नेताको आदेश बोक्ने माध्यम मात्र होइन। त्यहाँ समाज परिवर्तनका सम्भावना, क्रान्तिका सपनाहरू, र भविष्यका योजनाहरू पनि हुन सक्छन्। तर, यदि झोले संस्कृति सुधारिएन भने, नेपालमा राजनीति अन्ध समर्थन र चाकरीमै सीमित हुनेछ।
झोले प्रवृत्ति केवल नेताका कारण मौलाएको होइन, यसमा समाजको संरचना, शिक्षा प्रणाली, अवसरहरूको कमी, र मानिसहरूको मनोवैज्ञानिक प्रवृत्ति पनि जोडिएको छ। यसको समाधान केवल व्यक्तिको स्तरमा सम्भव छैन, यसका लागि शिक्षा, राजनीति, र सामाजिक संरचनामा व्यापक सुधार आवश्यक छ।
यदि समाजले आलोचनात्मक सोचलाई बढावा दिन सक्छ, पारदर्शिता ल्याउन सक्छ, र अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ भने, झोले प्रवृत्ति स्वतः रूपान्तरण हुनेछ। झोलेको झोलामा केवल चाकरीका भारी मात्र होइनन्, देश बदल्ने योजनाहरू पनि हुन सक्छन्। समाजले यदि सही मार्ग निर्देशन दिन सक्छ भने, हरेक झोला परिवर्तनका नारा, न्यायका आवाज, र भविष्यका उज्याला सपना बोक्न सक्छ ।
(अधिकारी नेपाल विद्यार्थी संघको केन्द्रीय सदस्य हुन् ।)