महिला नेतृत्व : नेपालमा अवसर र चुनौती
सुस्मा पाण्डे । नेपालमा महिलाहरूले समाज, अर्थतन्त्र, शिक्षा र राजनीति जस्ता क्षेत्रहरूमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याएका छन्। तर, जब नेतृत्व तहको कुरा उठ्छ, उनीहरूलाई अझै पनि दोस्रो दर्जामा राख्ने प्रवृत्ति देखिन्छ। नेपालमा महिलाहरूले देशका ठूला परिवर्तनकारी आन्दोलनहरूमा अग्रणी भूमिका खेलेका छन्। राणाशासनविरोधी आन्दोलन, प्रजातान्त्रिक क्रान्ति, माओवादी जनयुद्ध तथा २०६२ र ६३ को लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा महिलाहरूको सहभागिता महत्वपूर्ण रह्यो।
तर, महिलाहरूको संघर्षपूर्ण यात्राले उनीहरूलाई अझै पनि पूर्ण रूपमा राजनीतिक नेतृत्वमा स्थापित गर्न सकेको छैन। नेपालको संविधानले समान अधिकार सुनिश्चित गरे पनि व्यवहारिक रूपमा उनीहरूलाई उपाध्यक्ष, सहायक भूमिका वा आरक्षित कोटामा सीमित गरिँदै आएको छ। के महिलाहरू नेतृत्व गर्न सक्षम छैनन्रु के समाजले अझै पनि महिलाहरूलाई उच्च पदमा स्वीकृति दिन सकेको छैनरु यी प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न नेपालमा महिला नेतृत्वको इतिहास, वर्तमान अवस्था, अन्तर्राष्ट्रिय तुलनात्मक अध्ययन, तथा समाधानका उपायहरूलाई यस आलेखमा समेट्ने प्रयास गरिन्छ।
नेपालको इतिहासमा महिलाहरूले सामाजिक, धार्मिक र राजनीतिक क्षेत्रमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। तर, उनीहरूलाई नेतृत्व तहमा पुर्याउन लामो समय संघर्ष गर्नुपरेको छ। राणाशासनका बेला महिलाहरू शिक्षाबाट वञ्चित थिए। समाजमा उनीहरूको भूमिका घरपरिवारमा सीमित थियो। महिलाहरूको राजनीतिक सहभागिता लगभग शून्य थियो।
पञ्चायती शासनकालमा पनि महिलाहरूलाई सीमित अवसर मात्र प्रदान गरियो। १९८१ मा भएको स्थानीय निकायको चुनावमा केही महिलाहरू निर्वाचित भए पनि उनीहरूलाई महत्वपूर्ण निर्णय प्रक्रियामा समावेश गरिएन। १९९० को जनआन्दोलनपछि पहिलो पटक महिलाहरूलाई उच्च राजनीतिक पदमा पुर्याउने प्रयास गरियो। १९९१ को आम चुनावमा महिलाहरूलाई ५५ प्रतिनिधित्व प्रदान गरियो, जुन एकदमै न्यून थियो।
२०६२र६३ को जनआन्दोलनपछि नेपालको संविधानसभामा ३३५ महिला सहभागिता सुनिश्चित गरियो। यो व्यवस्था ऐतिहासिक थियो, जसले महिलाहरूलाई राजनीतिमा सहभागी गराउने नयाँ ढोका खोल्यो।
नेपालमा महिलाहरूले नेतृत्व गर्न सक्ने धेरै अवसरहरू छन्। संविधानले महिला अधिकारलाई सुरक्षित गरेको छ। स्थानीय तहदेखि संघीय संसदसम्म ३३५ महिला सहभागिता सुनिश्चित गरिएको छ।
संविधानले मात्रै होइन, समाजमा पनि महिलाहरूको भूमिका विस्तार हुँदै गएको छ। विभिन्न संघसंस्था, गैरसरकारी संगठन ९ल्न्इ० र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले महिला नेतृत्वलाई प्रवर्द्धन गर्न अनेक पहलहरू गरेका छन्। महिला उद्यमशीलता, नेतृत्व विकास तालिम र शिक्षाको पहुँच बढ्दै गएको छ, जसले उनीहरूलाई अझ सक्षम बनाइरहेको छ।
स्थानीय तहमा महिलाहरूले प्रभावकारी रूपमा काम गरिरहेका छन्। मेयर, उपमेयर, वडाध्यक्षजस्ता भूमिकामा महिलाहरूले उल्लेखनीय कार्य गरिरहेका छन्। केही उदाहरणहरू हेरौंस् कैलालीकी गोधावरी नगरपालिकाकी मेयर गीता भट्टबचबष्ले स्थानीय पूर्वाधार र महिला सशक्तीकरणका क्षेत्रमा उत्कृष्ट काम गरिरहेकी छिन्। त्यस्तै, धरान उपमहानगरपालिकाकी उपमेयर अइन्द्र विकले भ्रष्टाचारविरुद्ध कडा अडान लिएर उदाहरण प्रस्तुत गरेकी छिन्।
यद्यपि महिलाहरूले नेतृत्व गर्न सक्ने अवसरहरू छन्, तर उनीहरूका अगाडि अनेक चुनौतीहरू खडा छन्। नेपालमा महिलाहरूलाई अझै पनि दोस्रो दर्जाको नागरिकका रूपमा हेर्ने परम्परागत मानसिकता बलियो छ। राजनीतिक दलहरूमा महिलाहरूलाई उच्च तहको नेतृत्वमा पुर्याउने इच्छाशक्ति कम देखिन्छ। महिलाहरूलाई टिकट वितरणमा प्राथमिकता दिइँदैन। संसद र स्थानीय तहमा महिलाहरूको संख्यात्मक उपस्थिति भए पनि, उनीहरूलाई निर्णय प्रक्रियाबाट टाढा राख्ने प्रवृत्ति कायमै छ।
सामाजिक रूपमा पनि महिलाहरूलाई नेतृत्वका लागि योग्य ठान्ने सोच विकसित हुन सकेको छैन। नेतृत्व गर्नका लागि महिलाहरूलाई अतिरिक्त संघर्ष गर्नुपर्ने स्थिति छ। पुरुष राजनीतिज्ञहरूले महिलाहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा संलग्न गराउन हिच्किचाउने प्रवृत्ति अझै देखिन्छ। महिलाहरूलाई आर्थिक रूपमा पनि कमजोर बनाइन्छ। चुनाव लड्न ठूलो आर्थिक स्रोत आवश्यक पर्छ। धेरै महिलाहरू आर्थिक रूपमा स्वतन्त्र छैनन्, जसले गर्दा उनीहरूलाई चुनावी प्रतिस्पर्धामा आउन कठिनाइ हुन्छ।
नेपालमा महिलाहरूलाई नेतृत्वमा पुर्याउने चुनौतीहरू भए पनि, विश्वका अन्य देशहरूमा भने महिलाहरू प्रभावकारी रूपमा नेतृत्व गरिरहेका छन्। भारतमा इन्दिरा गान्धीले प्रधानमन्त्रीका रूपमा उत्कृष्ट नेतृत्व दिइन्। अहिले राष्ट्रपति द्रौपदी मुर्मु उच्च पदमा पुग्न सफल भएकी छिन्। भारतमा महिलाहरू संसदीय राजनीतिमा सक्रिय रूपमा संलग्न छन्।
चीनमा भने महिला नेतृत्व तुलनात्मक रूपमा कमजोर देखिन्छ। चीनको सत्तारूढ कम्युनिस्ट पार्टीमा महिलाहरूको उपस्थिति न्यून छ। महिलाहरू प्रान्तीय वा स्थानीय तहसम्म सीमित छन्, जबकि उच्च तहमा पुरुषहरू हावी छन्। बंगलादेशमा शेख हसिना विगत १५ वर्षदेखि प्रधानमन्त्री पदमा कार्यरत छिन्। यो उदाहरणले महिलाहरू सक्षम भएमा देशकै नेतृत्व गर्न सक्छन् भन्ने प्रमाणित गर्छ।
युरोपेली मुलुकहरूमा पनि महिला नेतृत्वको प्रभाव बढ्दो छ। न्युजिल्यान्डकी पूर्व प्रधानमन्त्री जसिन्डा आर्डर्नले कोभिड महामारी नियन्त्रणमा उत्कृष्ट भूमिका निभाइन्। जर्मनीकी एन्जेला मर्केल १६ वर्षसम्म प्रभावशाली चान्सलरका रूपमा रहिन्।
नेपालमा महिला नेतृत्व प्रवर्द्धनका उपायहरू
नेपालमा महिला नेतृत्वलाई प्रोत्साहन गर्न ठोस नीति आवश्यक छ । राजनीतिक दलहरूले महिलाहरूलाई उच्च पदमा पुर्याउने प्रतिबद्धता जनाउनुपर्छ। महिलाहरूलाई नेतृत्व विकास तालिम आवश्यक छ । महिलाहरूको आर्थिक सशक्तीकरणमा ध्यान दिनुपर्छ। चुनावी प्रतिस्पर्धामा आउन महिलाहरूलाई आर्थिक सहायता प्रदान गर्नुपर्छ। सामाजिक रूपमा महिलाहरूलाई नेतृत्व गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ। समाजमा ‘महिलाले नेतृत्व गर्न सक्दैनन्’ भन्ने मानसिकता हटाउन शिक्षा र संचार माध्यमले भूमिका खेल्नुपर्छ।
महिला नेतृत्व नेपालमा मात्रै होइन, विश्वभर चुनौतीको विषय हो। तर, सफल उदाहरणहरूले देखाएको छ कि महिलाहरू सक्षम छन्, तयार छन्। नेपालमा पनि महिला नेतृहरूलाई उपाध्यक्ष वा सहायक भूमिकामा सीमित नराखी मुख्य नेतृत्वमा ल्याउन आवश्यक छ। अबको राजनीति समावेशी, समान र क्षमतावान् हुनुपर्छ—जहाँ महिला पनि बराबरीका साथ अगाडि बढ्न सकून्। नेतृत्व क्षमता लैंगिक आधारमा मापन गरिनु हुँदैन, बरु योग्यताको आधारमा हुनुपर्छ। नेपालले अब महिलाहरूलाई वास्तविक नेतृत्व दिनुपर्ने समय आइसकेको छ ।
( पाण्डे नेपाल विद्यार्थी संघकी केन्द्रीय सदस्य हुन् ।)