शेरबहादुर देउवाः लोकतन्त्रका अथक योद्धामाथि हिंसाको कुरूप प्रश्न
अबुल हुसेन अन्सारी । नेपालको राजनीतिक इतिहासमा शेरबहादुर देउवाको नाम अमिट अक्षरले लेखिएको छ । नेपाली कांग्रेसका सभापति तथा पाँच पटकका पूर्वप्रधानमन्त्री देउवाले लोकतन्त्रको स्थापनाका लागि जीवनभर अथक संघर्ष गरेका छन् । पञ्चायती तानाशाहीदेखि राजतन्त्रको अन्धकारसम्मका कठिनाइहरूको सामना गर्दै उनी पटक–पटक जेल, यातना र नजरबन्दको शिकार भए ।
तर, सेप्टेम्बर ९, २०२५ मा काठमाडौंको बूढानीलकण्ठस्थित उनको निवासमा जेन जेड पुस्ताका प्रदर्शनकारीहरूले गरेको हिंसात्मक आक्रमणले उनलाई गम्भीर चोट पुर्यायो । टाउकोमा गहिरो घाउ लागेर १२ सिलाई सिलाउनुपरेको यो घटनाले नेपाली समाजमा हिंसाको विकृति र लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको संकटलाई उजागर गरेको छ । यो लेखमा देउवाको जीवनी, लोकतन्त्रका लागि उनको बलिदान, हालको घटनाको विस्तृत विश्लेषण गर्दै हिंसाको सट्टा कानुनी र संवादपूर्ण बाटो अपनाउनुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिइनेछ । देउवाको संघर्षले देखाएझैं, लोकतन्त्र भनेको हिंसाको होइन, कानुन र संवादको यात्रा हो ।
शेरबहादुर देउवाको जन्म १९४६ जुन १३ मा डढेलधुरा जिल्लाको असिग्राम गाउँमा भएको थियो। एक साधारण किसान परिवारमा हुर्किएका देउवाको बाल्यकाल ग्रामीण नेपालको कठिनाइले भरिएको थियो। उनले प्राथमिक शिक्षा असिग्राम प्राथमिक विद्यालयबाट लिए भने माध्यमिक शिक्षा डोटीको महेन्द्र उच्च माध्यमिक विद्यालयबाट पूरा गरे। स्कूल लिभिङ सर्टिफिकेट उत्तीर्ण गरेपछि काठमाडौं आइपुगेर त्रिचन्द्र कलेजमा भर्ना भए, जसले उनको राजनीतिक चेतनालाई जगायो। १९६३ मा फारवेस्टर्न जोनल स्टुडेन्ट युनियनको सदस्य बन्दा उनको राजनीतिक यात्रा औपचारिक रूपमा सुरु भयो। त्रिचन्द्र कलेजमा अध्ययनरत रहँदा उनी अर्जुननरसिंह केसीको नेतृत्वमा रहेको स्टुडेन्ट र्याली कोअर्डिनेसन कमिटीमा सामेल भए । यो समयमा पञ्चायती व्यवस्थाको विरुद्धमा विद्यार्थी आन्दोलन चर्किरहेको थियो, जसले देउवालाई लोकतन्त्रको महत्व बुझायो ।
१९७० मा नेपाल स्टुडेन्ट युनियनको संस्थापक सदस्य बनेका देउवा १९७१ देखि १९७९ सम्म आठ वर्षसम्म यसको अध्यक्ष रहे। यो अवधिमा उनले बहुदलीय प्रजातन्त्रको माग गर्दै पटकपटक प्रदर्शनहरूको नेतृत्व गरे। पञ्चायती सरकारको दमनकारी नीतिविरुद्धको आन्दोलनमा सक्रिय हुँदा उनी पटकपटक गिरफ्तार भए। विशेष गरी जयसिडेवल बम काण्डसँग जोडिएर १९७० को दशक र १९८० को दशकमा नौ वर्ष जेल सजाय भोग्नुप¥यो। जेल जीवनका दौरानमा देउवालाई क्रूरतापूर्वक यातना दिइयो शारीरिक पीडा, मनोवैज्ञानिक दबाब र अमानवीय व्यवहारले उनको शरीर र मन दुवैलाई चिथर्यो । एम्नेस्टी इन्टरनेशनलको २००२ को प्रतिवेदनले नेपालको पञ्चायती कालमा यस्ता राजनीतिक कैदीहरूमाथि भएको यातनालाई विस्तृत रूपमा उजागर गरेको छ, जसमा देउवाजस्ता लोकतन्त्र सेनानीहरूको उल्लेख छ। यी कठिनाइहरूले देउवा कमजोर भएनन् बरु थप दृढ बनायो। उनी भन्छन्, लोकतन्त्रका लागि सहेको पीडाले मलाई जीउन सिकायो। यो संघर्षले उनलाई सच्चा लोकतन्त्र योद्धाको रूपमा स्थापित गर्यो ।
१९८० को दशकमा निर्वासनमा बसेका देउवा १९८८ मा सोसलिस्ट इन्टरनेशनलको छात्रवृत्तिमा लन्डन स्कूल अफ इकोनोमिक्स पुगे, जहाँ उनले राजनीतिशास्त्रमा अनुसन्धान गरे। त्यसै क्रममा बीबीसी वल्र्ड सर्भिसमा अनुवादकको रूपमा काम गर्दै उनले अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोण प्राप्त गरे। १९९० को जनआन्दोलनले पञ्चायती व्यवस्थालाई उखेल्दा देउवा लन्डनबाट फर्किए र सक्रिय राजनीतिमा पुनः प्रवेश गरे। १९९१ को आम निर्वाचनमा डडेलधुरा १ बाट प्रतिनिधिसभा सदस्य निर्वाचित भए। गिरिजाप्रसाद कोइरालाको पहिलो मन्त्रिपरिषद्मा १९९१ देखि १९९४ सम्म गृहमन्त्रीको जिम्मेवारी सम्हाले, जसमा उनले आन्तरिक शान्ति र सुरक्षा कायम गर्ने प्रयास गरे। १९९४ को निर्वाचनमा पुनः विजयी भएपछि उनी नेपाली कांग्रेसको संसदीय दलको नेता बने।
देउवाको प्रधानमन्त्रीकाल उनको राजनीतिक यात्राको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अध्याय हो। उनको पहिलो कार्यकाल सेप्टेम्बर १२, १९९५ देखि मार्च १२, १९९७ सम्म रह्यो। यस अवधिमा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी र नेपाल सद्भावना पार्टीको समर्थनमा गठित उनको सरकारले भारतसँग महाकाली सन्धि गरे, जसले नेपालको जलस्रोत व्यवस्थापनमा नयाँ आयाम थप्यो। साथै, मतदाता परिचयपत्र प्रणाली लागू गरे, दोहोरो भूमि स्वामित्व अन्त्य गरे र मूल्य अभिवृद्धि कर जस्ता आर्थिक सुधारहरू ल्याए। तर, ठूलो मन्त्रिपरिषद् ५२ सदस्य र सांसदहरूलाई घूस दिने आरोपले उनको सरकारलाई चुनौती दियो, जसले अन्ततः अविश्वास प्रस्तावबाट उनलाई पदच्युत ग¥यो।
दोस्रो कार्यकाल जुलाई २६, २००१ देखि अक्टोबर ४, २००२ सम्म थियो। होलेरी काण्डका कारण गिरिजाप्रसाद कोइरालाले राजीनामा दिएपछि देउवा प्रधानमन्त्री बने। माओवादी विद्रोह चर्किरहेको बेला उनले माओवादीसँग वार्ता गरेर युद्धविराम घोषणा गरे र सामाजिकआर्थिक सुधार कार्यक्रम ल्याए, जसमा भूमि सुधार र महिलाका अधिकार समावेश थिए। तर, वार्ता असफल भएपछि फेब्रुअरी २००२ मा आपत्काल घोषणा गरे र माओवादीहरूलाई आतंकवादी घोषित गरे। यसै बेला राजा ज्ञानेन्द्रले निर्वाचन सम्भव नभएको भन्दै अक्टोबर २००२ मा देउवालाई पदच्युत गरे। यो घटनाले राजतन्त्रको हस्तक्षेपलाई उजागर ग¥यो। देउवाले नेपाली कांग्रेस लोकतान्त्रिक गठन गरेर लोकतन्त्र पुनस्र्थापनाको संघर्ष जारी राखे।
तेस्रो कार्यकाल जुन ४, २००४ देखि फेब्रुअरी १, २००५ सम्म रह्यो। राजाको पदच्युत कदमविरुद्ध जनमत बढेपछि पुनः बहाल भएका देउवा राजाको तानाशाहीविरुद्ध लडिरहेका थिए। तर, फेब्रुअरी २००५ मा राजा ज्ञानेन्द्रले प्रत्यक्ष शासन लिएपछि देउवालाई नजरबन्द गरियो। मेलम्ची खानेपानी आयोजनासँग जोडिएको भ्रष्टाचार मुद्दामा राजाको भ्रष्टाचार नियन्त्रण आयोगले दुई वर्षको जेल सजाय सुनायो। यो मुद्दा राजनीतिक प्रतिशोध थियो, जसलाई सर्वोच्च अदालतले २००६ मा असंवैधानिक ठह¥यायो र देउवालाई रिहा ग¥यो। यो अवधिमा देउवालाई फेरि यातना र नजरबन्दको सामना गर्नुप¥यो, जसले राजतन्त्रको क्रूरताको प्रमाणित ग¥यो। २००६ को अप्रिल आन्दोलनमा उनको भूमिका महत्वपूर्ण थियो, जसले गणतन्त्रको बाटो खोल्यो। २००७ मा नेपाली कांग्रेससँग एकीकरण गरेपछि उनी पार्टीको केन्द्रीय भूमिकामा फर्किए।
चौथो कार्यकाल जुन ७, २०१७ देखि फेब्रुअरी १५, २०१८ सम्म रह्यो। माओवादी केन्द्रसँगको घुम्ती सरकार सम्झौतामा आधारित यो कार्यकालमा देउवाले स्थानीय, प्रदेश र संघीय निर्वाचनहरू सफलतापूर्वक सम्पन्न गरे, जसले नेपालको संघीय संरचनालाई मजबुत बनायो। २०१८ मा वाम गठबन्धनको बहुमतपछि केपी शर्मा ओलीलाई सत्ता हस्तान्तरण गरे। पाँचौं कार्यकाल जुलाई १३, २०२१ देखि डिसेम्बर २६, २०२२ सम्म थियो। सर्वोच्च अदालतको आदेशमा ओलीको सरकार ढालेपछि बनेको यो सरकारले राजनीतिक स्थिरता कायम गर्ने प्रयास ग¥यो, तर २०२२ को निर्वाचनपछि पुष्पकमल दाहाललाई सत्ता सुम्पे। मार्च ७, २०१६ देखि नेपाली कांग्रेसका सभापति रहेका देउवा ५८ प्रतिशत मतले रामचन्द्र पौडेललाई हराएर यो पदमा निर्वाचित भए। विकिपिडिया, उनको आधिकारिक वेबसाइट र नेपाली टाइम्स जस्ता स्रोतहरूले यी तथ्यहरूलाई पुष्टि गर्छन्। देउवाको नेतृत्वमा नेपाली कांग्रेसले लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको रक्षा गर्दै आएको छ।
सेप्टेम्बर ९, २०२५ मा नेपालमा भ्रष्टाचार, भाइबर र सोसल मिडियामा प्रतिबन्ध जस्ता मुद्दामा जेन जेड पुस्ताका युवाहरूको आन्दोलन चर्कियो। यो आन्दोलनले प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको राजीनामा गरायो र सयौं नेताहरूका निवासहरूमा आक्रमण भयो। बूढानीलकण्ठमा देउवाको घरमा आक्रमणकारीहरूले प्रवेश गरेर उनी र उनकी पत्नी तथा तत्कालीन परराष्ट्रमन्त्री डा. अर्जु राणा देउवालाई कुटपिट गरे। देउवाको टाउकोमा लठ्ठी र हातले प्रहार हुँदा गहिरो चोट लाग्यो, जसका लागि १२ सिलाई सिलाउनुप¥यो। अर्जु राणाको अनुहार र शरीरमा पनि चोट लाग्यो, र उनी रगताम्य भइन्। सेना र प्रहरीको टोलीले उनीहरूलाई उद्धार गरेपछि शिवपुरीस्थित अस्पतालमा उपचार गरियो। नेपाल न्यूज, खबरहब र बीबीसीका रिपोर्टहरूले यो घटनालाई पुष्टि गरेका छन्। एक्स ट्विटर मा भाइरल भएका भिडियोहरूमा देउवा छटपटाउँदै उपचार माग्दै गरेको देखिन्छ। यो आक्रमणले ३० भन्दा बढीको ज्यान लिएको र हजारौं घाइते भएको आन्दोलनको हिस्सा थियो। जेन जेड युवाहरूले भ्रष्टाचार र लभउयतष्कm को आरोप लगाए पनि हिंसाले घटना दुःखद बन्यो।
७९ वर्षीय देउवा वृद्ध नागरिक हुन्, जसले लोकतन्त्रका लागि जीवनभर राजा र तानाशाही सरकारका हातबाट यातना सहे। पञ्चायती कालमा नौ वर्षको जेल र २००५ मा राजा ज्ञानेन्द्रको नजरबन्द तथा झूटा मुद्दाले उनलाई तोड्न सकेन। ह्युमन राइट्स वाचको २०२० को प्रतिवेदनले नेपालमा हिंसाको संस्कृतिलाई चित्रण गरेको छ, जसबाट सिक्नुपर्छ। भ्रष्टाचारको आरोप छ भने अदालत र कानुनमार्फत छानबिन गर्न सकिन्छ हिंसाले न त न्याय दिन्छ, न त लोकतान्त्रिक मूल्यहरूलाई मजबुत बनाउँछ। जेन जेड को आक्रोश बुझ्न सकिन्छ, तर पूर्वप्रधानमन्त्रीमाथिको आक्रमणले समाजको संवेदनशीलतालाई प्रश्न गर्छ। देउवाको योगदानलाई सम्मान गर्दै संवाद र कानुनी बाटो अपनाउनु नै सही हो।
लोकतन्त्रका लागि देउवाको योगदान अतुलनीय छ। उनले जेलको अन्धकारबाट बाहिर निस्केर पञ्चायती व्यवस्थालाई चुनौती दिए, राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासनविरुद्ध लडेर गणतन्त्रको आधार तयार पारे। महाकाली सन्धि, निर्वाचन प्रक्रिया र संघीय संरचनाको स्थापना जस्ता उपलब्धिहरू उनको नेतृत्वका उपज हुन्। हालको घटनाले हिंसाको बाटो गलत भएको पुनः प्रमाणित गर्छ। यदि प्रमाण छ भने अदालतमा पेश गर्नुहोस् हिंसाले समाजलाई विभाजित मात्र गर्छ। वृद्ध नेतामाथिको आक्रमणले नेपाली समाजको परिपक्वता र कानुनी शासनको महत्वलाई चुनौती दिन्छ। हामीले हिंसालाई त्यागेर संवाद र कानुनलाई अँगाल्नुपर्छ। देउवाको संघर्षले सिकाउँछ लोकतन्त्र भनेको सहनशीलता र न्यायको संयोजन हो। यो घटनाबाट सबैले सिकेर अघि बढौं, ताकि नेपालको युवा शक्तिले हिंसाको होइन, निर्माणको बाटो रोजोस्।
(लेखक अन्सारी नेका महासमिति सदस्य हुन् ।)