नेहरु नीति छाडेर चाणक्य नीतितर्फ भारतको विदेश नीति

विपिन देवः भारत स्वतन्त्र हुनु भन्दा पहिले भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसले भावी परराष्ट्र नीतिको तयारी गरिरहेको थियो । परराष्ट्र समितिको अध्यक्षता नेहरु स्वयं गरिरहेका थिए भने दस्तावेज, सम्पर्क र सम्बन्धलाई विस्तार गर्न सचिवको रूपमा डा. राम मनोहर लोहिया थिए । स्वतन्त्रत हुनु भन्दा पहिले नै नेहरुको नेतृत्वमा एशिया र अफ्रिका समीट दिल्लीमा भएको थियो । भारत स्वतन्त्र हुने वित्तिकै परराष्ट्रनीति उपनिवेशवाद, सम्राज्यवाद र विस्तारवादको विरोधमा स्वर मुखरित गरिएको थियो । नेहरुले “डिस्कोभरी आफ इण्डिया”मा पू‘जीवादलाई उद्यौगीकरणको मानसपुत्रका रूपमा संज्ञा दिदै समाजवादका पक्षमा वकालत गरेका छन् । एशिया र अफ्रिकामा परिर्वतनको शंखनाद गर्न असंलग्न परराष्ट्रनीतिका प्रनेताका रूपमा नेहरुलाई लिइन्छ । पञ्चशिल सिद्धान्तलाई प्रत्याभूत गर्न इन्डोनेशियाका नेता सुक्रानो र चिनियाँ नेता माओसँग समेत उनले सहकार्य गरेका थिए । नेहरुको चीन प्रतिको मोह र सदभाव आज भारतीय परराष्ट्रनीतिको लागि ठूलो बहस भएको छ । चिनियाँ सभ्यता र संस्कृती प्रति नेहरुको आकर्षणले गर्दा अमेरिका लगायत पश्चिमा जगत नेहरुसंग चिढिएका थिए । नेहरु चीनको पक्षमा हरेक अन्तराष्ट्रिय मञ्च तर्प उठान गर्थे ।

नेहरुका समकालीन उच्च नेतृत्व नेहरुको परराष्ट्रनीतिको कटु आलोचक थिए । नेहरुको मन्त्रीमण्डलबाट डा. अम्वेडरले राजीनामा दिदा नेहरुको अमेरिका प्रतिको दृष्टिकोणलाई प्रश्नको घेरामा राखेका थिए भने हिन्दुमहासभाका नेता र भारतीय जनता पार्टीका पर्वतक डा. श्याम प्रसाद मुखर्जी समेत नेहरुलाई अमेरिका प्रति सहज र नरम नीति अबलम्बन गर्न आग्रह गरेका थिए । सोभियत रुस र अमेरिकाको शक्ति संग्राममा नेहरु सोभियत संघतर्फ ढल्किए । एक अर्थमा भन्ने हो भने भारतमा अमेरिका लगायत पश्चिमा निवेशको लागि त्यो पल सुनौलो अवसर थियो । सन् १९४७ देखि सन् १९९० सम्म भारतीय परराष्ट्रनीति नेहरु सिद्धान्तको आधारशिलामा नै अगाडि बढेको थियो ।

९० को दशकमा पीभी नरसिंहा रावले परराष्ट्र नीतिमा तात्वीक परिर्वतन गरेता पनि नेहरुको सिद्धान्तलाई चुनौती दिएनन् । सन् २०१४ मा मोदीको आगमनको साथै परराष्ट्रनीतिमा नेहरु सिद्धान्तलाई विर्सजन गर्न संस्थागत निर्णय लिएको देखिन्छ । नब्वेको दशकमा भारतको जि.डि.पि. ३०० विलियन अमेरिकी डलर थियो भने वैदेशिक व्यापार ४० विलियन अमेरिकी डलरको रहेको थियो । वर्तमान परिवेशमा भारतको जि.डि.पी. लगभग ४ ट्रिलियन अमेरिकी डलर रहेको छ भने वैदेशिक व्यापार १ दशमलव २५ ट्रिलियन डलर रहेको छ । संसारमा सबभन्दा तीव्र गतिले विकसित गरिरहेको अर्थतन्त्रको रूपमा भारत रहेको छ । तिव्र आर्थिक विकास दरको कारक तत्वको रूपमा परराष्ट्रनीतिलाई मान्न सकिन्छ ।

चाणक्यको अर्थशास्त्र अनुसार परराष्ट्र नीतिको अर्जुनदृष्टि नै मौद्रिक नीतिमा आधारित हुनु पर्दछ । सन् २०१४ देखि मोदीको हरेक विदेश यात्रा पू‘जी निवेश, प्रविधि प्रत्यारोपण, व्यापारिक कारोबार र पर्यटन विकास रहेको छ । परराष्ट्रनीतिको प्रयोगमा चाणक्यले मौनतालाई उच्च प्राथमिकता दिएको देखिन्छ । अर्थात् सांकेतिक अभिव्यक्तिबाट राज्यले आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्नु पर्दछ भने चाणक्यको आग्रह रहेको छ ।  मालदिभ्सले भारतलाई चुनौती दिदा र चीनको पक्षमा बकालत गर्दा मोदीले लक्षद्वीप टापु यात्रा गरेका थिए । सांकेतीक रूपमा लक्षदीप टापुमा भारतीय पर्यटनलाई आर्कषण गर्नु थियो । जसको पराकम्पनले मालदीभ्सको पर्यटन व्यापार धरासाही भयो । यो कूटनीतिक अस्त्र चाणक्य नीतिको प्रयोग थियो । वर्तमान परिवेशमा मोदीले बँगलादेशसँग पनि चाणक्य नीतिको प्रयोग गरेको देखिन्छ । बँगलादेशको १६ डिसेम्बरको जन्म दिनको अवसरमा बँगलादेशको मुक्तिको लागि भारतीय सैनिकहरूको सहादताई मोदीले ट्वीइटमा उल्लेख गरे । यसको सांकेतिक संदेश थियो कि भारतीय सैनिकको सहादतले नै बँगलादेशको जन्म भएको हो र बँगलादेशले  हिन्दुहरू माथि ज्यादतीलाई निरन्तर राखेको खण्डमा भारत कूटनीतिक क्षेप्यास्त्र चलाउन सक्षम रहेको छ ।

चाणक्यले आफ्नो सिद्धान्तमा “मण्डेला”को चर्चा गरेका छन् । अर्थात् राज्यले आफ्नो विकास र विस्तारका लागि हरेक गठवन्धन र गठजोडमा सहभागी हुनु पर्ने तर्क उनको रहेको छ । वर्तमान परिवेशमा भारत हरेक वैश्वीक मञ्चमा आफ्नो प्रतिनिधित्व बढाइरहेको छ । अमेरिकी नेतृत्वमा क्वाड (अष्ट्रेलीया, अमेरिका, जापान र भारत) मा सक्रिय रहेको छ भने जी टे्उन्टीमा समेत भारतको सक्रियता रहेको छ । त्यस्तै चीन र  रुसको वर्चस्व भएको संगठन ब्रिक्स र संघाई सहयोग संगठनमा समेत भारत सक्रिय रहेको छ । दक्षिण पूर्व एशियाको आसियानमा समेत पर्यवेक्षकको रूपमा र इश्लामीक सहयोग संगठन समेत भारतले आफ्नो विचारलाई ध्वनीत गरेको छ । जी ट्ेवान्टी दिल्ली समीटमा अफ्रिकालाई टीव टे्वन्टीमा समाहित गरेर अफ्रिकी जनताको दिल दिमागलाई जित्न समेत भारत सफल भएको छ । चाणक्यले कनेक्टिभिटीलाई अधिक जोड दिएको छ । राज्य अरू राज्यसंग जोडिएको खण्डमा मात्र अन्तक्रिया हुन्छ जसबाट राज्यको समग्र विकास हुन्छ भन्ने वैचारि पक्ष चाणक्यको रहेको छ ।

भारतीय परराष्ट्र नीति यही सिद्धान्तबाट परिलक्षित देखिएको छ । अर्थात् इरानको चावाहरमा वन्दरगाह निर्माण गरेर पाकिस्तानको ग्वादर वन्दरगाहलाई कमजोर बनाउ‘दै सेन्ट्रल एसीयामा जोडिनुलाई परराष्ट्रनीतिको उपलब्धिको रूपमा लिन सकिन्छ । साथ साथै नर्थ साउथ कोरिडोरमा भारत सहभागी भइसकेको छ । संसारको ठुलो गुरूयोजनाका रूपमा आएमेक (इण्डिया, मिडिलव इष्ट र युरोप अमेरिका कोरिडोर) जी ट्वेन्टीको शिखर सम्मेलनबाट अनुमोदित भइसकेको छ । दक्षिण पूर्वीय एशियासंग जोड्न म्यानमार हु‘दै सडक मार्ग जोड्न कालादान गुरूयोजना भारतले अगाडि बढाइसकेको छ । अर्थात् भारतीय परराष्ट्रनीति कनेक्टिभिटीलाई उच्च दिदै सामुद्रिक र सडक सञ्चाचलाई अगाडी बढाइरहेको छ । चाणक्यले हरेक गठवन्धनमा सहभागी हुन आग्रह गरेता पनि राष्ट्रले आफ्नो सामथ्र्यको बलमा राष्ट्रहित र पहिचानको लागि संघर्ष गर्नु पर्ने आग्रह गरेका छन् ।

रुस युक्रेन युद्ध आरम्भ हुंदा भारतीय कूटनीतिलाई संसारले सुक्ष्म रूपमा नियालिरहेका थिए । भारतलाई अमेरिका र पश्चिमा संसारको कडा दबाब रहेको थियो । दबाबलाई पछ्याएर र राष्ट्रहितलाई मानसपटलमा राखेर रुसबाट कच्चा तेल सस्तो दरमा किनेर र त्यही तेल यूरोपमा वेचेर भारत आर्थिक विकासको तीव्रता दिन सफल भएको छ । चाणक्यले कटाक्ष प्रयोग गर्दै परराष्ट्र नीति राष्ट्रहितको पक्षमा हुनु पर्छ नकि आत्मघाती । राष्ट्रवादको नाममा आत्मघाटी नीति लिनु विवेकहिन परराष्ट्रनीति रहेको कुराम चाणक्यको आग्रह रहेको छ । नागरिक सुरक्षा परराष्ट्रनीतिको प्रमुख ध्येय हुनु पर्दछ भने चाणक्यको जिकिर रहेको छ । विगतका दिनहरूमा युक्रेनबाट भारतीय विद्यार्थीहरूलाई मुक्त गर्नु, कोरना कालमा लाखौं भारतीयलाई भारतमा ल्याउनु, यमन र अफगानीस्तानबाट आफ्ना नागरिकलाई मुक्त गराउनुलाई समेत परराष्ट्रनीतिको उच्चतम प्रयोगको रूपमा लिन सकिन्छ ।  वर्तमान परिवेशमा ३ करोड ३ लाख भारतीय मूलकाहरू संसारका कुना कुनामा पुगेका छन् । त्यसमध्ये झण्डै २ करोड भारतीय नागरिक नै छन् । भारतीयहरू बसोबास गरेका मुलुकहकरूसंग सम्र्पक र सम्बन्धलाई धनिभूत बननाउन जयशंकरले आफ्नो परराष्ट्रनीति उन्मुख भएको कुरा आप्mना पुस्तक “हवाई भारत म्याटरस”मा उल्लेख गरेका छन् । वर्तमान परिवेशमा भारतीय परराष्ट्रनीति सामरिक स्वायत्ता (सट्राटेजीक अटोनमी) लाई उच्च महत्व दिएको छ । केही खास मुद्दाका आधारमा अमेरिकालाई समेत कूटनीतिक दवावमा राख्न अमेरिका सम्बद्ध अन्य राष्ट्रहरूलाई प्रयोग गर्न भारतीय कूटनीति परिचालित रहेको छ । चाणक्यको सिद्धान्तलाई रुपान्तरण गर्ने हो भने वर्तमान संसार बहुपक्षिय (मल्टिपोलर) रहेको छ । राष्ट्रहितलाई परिचालित गर्न चाणक्यको सिद्धान्त समयानुकुल प्रयोग गर्नु उपयोगी देखिएको छ ।